Έλληνας νεομαρξιστής πολιτικός στοχαστής και κοινωνιολόγος. Είναι περισσότερο γνωστός για το θεωρητικό του έργο για το κράτος, ενώ αξιοσημείωτη είναι η συνεισφορά του στην ανάλυση του φασισμού, των κοινωνικών τάξεων στον σύγχρονο κόσμο και της κατάρρευσης των δικτατοριών στη νότια Ευρώπη (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα) κατά τη δεκαετία του '70. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του λεγόμενου «δομικού μαρξισμού», ενός φιλοσοφικού ρεύματος της δεκαετίας του '70, που αποτέλεσε προσπάθεια επιστροφής στο έργο του Καρλ Μαρξ και ανάδειξης του επιστημονικού του χαρακτήρα.
Ο Νίκος Πουλαντζάς γεννήθηκε στις 21 Σεπτεμβρίου 1936 στην Αθήνα. Ο πατέρας του, Αριστείδης Πουλαντζάς, ο οποίος καταγόταν από τη Μάνη, ήταν διακεκριμένος δικηγόρος και δικαστικός γραφολόγος. Η μητέρα του λεγόταν Αγγελική, το γένος Καρυοφύλλη. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο κέντρο της Αθήνας, όπου κατοικούσε με τους γονείς του στην οδό Βερανζέρου κοντά στην Πλατεία Βάθης.
Μετά την αποφοίτησή του από το Δημοτικό σχολείο, φοίτησε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και παράλληλα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, απ’ όπου ξεκίνησε η γνωριμία του με τον Μαρξισμό. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το οποίο αποφοίτησε το 1957 με άριστα. Υπηρέτησε τη θητεία του στο Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό και το 1960 απέκτησε την άδεια ασκήσεως του δικηγορικού επαγγέλματος, χωρίς όμως να το ασκήσει ποτέ.
Την ίδια χρονιά έφυγε για τη Δυτική Γερμανία, όπου παρακολούθησε σεμινάρια φιλοσοφίας και φιλοσοφίας του δικαίου στα πανεπιστήμια Μονάχου και Χαϊδελβέργης. Αποτέλεσμα αυτών των σπουδών του ήταν η μεταπτυχιακή του εργασία με θέμα την «Αναγέννηση του φυσικού δικαίου στη Γερμανία». Από το 1961 μέχρι το 1964 προετοιμάζει τη διδακτορική του διατριβή στη Σχολή Δικαίου και Οικονομικών Επιστημών του Παρισιού με θέμα «Φύση πραγμάτων και δίκαιο».
Το διδακτικό του έργο αρχίζει το 1962, ως βοηθός στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης. Από τον Δεκέμβριο του 1968 διδάσκει κοινωνιολογία στο 8ο Πανεπιστήμιο του Παρισιού (Βενσέν), παράλληλα με το ερευνητικό του έργο στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών. Από το 1977 έως την αυτοκτονία του το 1979 υπήρξε υπεύθυνος του εκδοτικού οίκου Ασέτ (Hachette) για βιβλία πολιτικού περιεχομένου.
Αν και η Γαλλία ήταν ο τόπος διαμόρφωσης της θεωρητικής του σκέψης, η Ελλάδα ήταν ο χώρος που η σκέψη αυτή εκφράστηκε εμπράκτως. Συμμετείχε ενεργά στο φοιτητικό κίνημα μέσα από τη Νεολαία της ΕΔΑ, υπήρξε μέλος του παράνομου ΚΚΕ και μετά τη διάσπαση του κόμματος το 1968 τάχθηκε με το ΚΚΕ Εσωτερικού. Ήδη από το 1966, στη Β' Εβδομάδα Μαρξιστικής Σκέψης, έκανε μια ανακοίνωση με θέμα τη μαρξιστική αντίληψη περί κράτους, ένα θέμα που θα βρίσκεται στο επίκεντρο των θεωρητικών του αναζητήσεων μέχρι τέλους.
Μετά την πτώση της δικτατορίας επέστρεψε στην Ελλάδα και στρατεύτηκε στην Ανανεωτική Αριστερά (ΚΚΕ Εσωτερικού). Με πληθώρα άρθρων και συνεντεύξεων, που μαρτυρούν την αγωνία του για τις εξελίξεις που ακολούθησαν τη Μεταπολίτευση, έδωσε σειρά διαλέξεων στην Πάντειο (1975-1976), με βασικό θέμα τις θεωρίες περί κράτους. Αποδεχόμενος την πρόσκληση της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Κωνσταντίνου Καραμανλή, συμμετείχε στις εργασίες για τη σύνταξη του νόμου για τα ΑΕΙ.
Η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά, επηρεασμένη αρχικά από τους Ζαν Πολ Σαρτρ, Γκέοργκ Λούκατς, Αντόνιο Γκράμσι και τον δάσκαλό του Λουί Αλτουσέρ, σταδιακά αποστασιοποιήθηκε και αναζήτησε τη δική της ταυτότητα. Αφού διερεύνησε τις απόψεις των κλασσικών του Μαρξισμού για το κράτος, επιχείρησε τον επαναπροσδιορισμό τους σε σχέση με τις πολύπλοκες συνθήκες της σύγχρονης εποχής. Αρνήθηκε τόσο τη φιλελεύθερη εκδοχή περί ουδετερότητας του κράτους, όσο και την αντίληψη των μαρξιστών ότι το κράτος αποτελούσε απλώς εργαλείο στα χέρια της κυρίαρχης τάξης. Για τον Πουλαντζά το κράτος αποτελούσε έκφραση των πολύπλοκων σχέσεων όλων των πολιτικοκοινωνικών δυνάμεων, ένα όργανο εξισορρόπησης των ταξικών ανταγωνισμών.
Η εργατική τάξη και οι σύμμαχοί της θα πρέπει να επιδιώξουν όχι απλώς την κατάκτηση του κράτους, αλλά και την πραγματοποίηση των ριζικών εκείνων μετασχηματισμών του κρατικού μηχανισμού που θα στοχεύουν στη δημιουργία των καταλλήλων θεσμικών προϋποθέσεων για το πέρασμα στον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Γιατί, όπως υποστήριξε επιγραμματικά: «Ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός», μία θέση που τον αντιπαραθέτει με όλη την αυταρχική παράδοση του σοβιετικού εγχειρήματος. Οι απόψεις του αυτές υποβλήθηκαν σε αυστηρή κριτική από τους θεωρητικούς της ορθόδοξης μαρξιστικής - λενινιστικής κατεύθυνσης, οι οποίοι τον επέκριναν για ρεφορμισμό. Το θεωρητικό έργο του Νίκου Πουλαντζά για το κράτος περιέχεται στα βιβλία του: «Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις» (1969), «Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό» (1974) και «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός» (1978).
Όσον αφορά το φασιστικό φαινόμενο, ο Νίκος Πουλαντζάς υποστήριξε ότι ο φασισμός είναι αποτέλεσμα βαθιάς οικονομικής και ιδεολογικής κρίσης της κυρίαρχης τάξης. Όταν κανένα τμήμα της κυρίαρχης τάξης δεν μπορεί να επιβάλει την ηγεσία του στο «συνασπισμό της εξουσίας», τότε το φασιστικό κράτος αντικαθιστά το δημοκρατικό κοινοβουλευτικό πολίτευμα, ως λύση στην κρίση της καπιταλιστικής κοινωνίας, η οποία απειλείται από την οργανωμένη εργατική τάξη. Η μικροαστική τάξη, που συνθλίβεται από τη συγκέντρωση μεγάλων καπιταλιστικών επιχειρήσεων, έρχεται να διαδραματίσει αποφασιστικό ρόλο στη διακυβέρνηση, γιατί η καπιταλιστική ανάπτυξη την έχει αναγκάσει να μεταπέσει στα εργατικά στρώματα. Τις απόψεις του αυτές τις εκφράζει κατά βάση στο βιβλίο του «Φασισμός και Δικτατορία», που κυκλοφόρησε το 1970.
Ο Νίκος Πουλαντζάς αυτοκτόνησε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες, πηδώντας στο κενό από τον όροφο μιας πολυκατοικίας του Παρισιού στις 3 Οκτωβρίου 1979. Ήταν νυμφευμένος από το 1966 με τη γαλλίδα φιλόσοφο και φεμινίστρια Ανί Λεκλέρ (1940-2006), με την οποία απέκτησε το 1971 μια κόρη, την Αριάδνη.
